DEHB, “Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu” olarak adlandırılan, nörogelişimsel bir bozukluktur. Temel olarak üç ana belirti kümesiyle tanımlanır:
- Dikkat Eksikliği: Konsantrasyon sorunları, detaylara dikkat etmeme, unutkanlık ve görevleri tamamlamada zorluk.
- Hiperaktivite: Aşırı hareketlilik, huzursuzluk, yerinde duramama.
- Dürtüsellik: Düşünmeden hareket etme, ani tepkiler, sırasını bekleyememe gibi davranışlar.
Çocukluk döneminde belirginleşen bu belirtiler, yetişkinlikte de devam edebilmekte ya da farklı formlarda kendini gösterebilmektedir. Yetişkin DEHB’sinde hiperaktivite, çoğunlukla içsel huzursuzluk ve “zihinsel hareketlilik” şeklinde ortaya çıkarken, dikkat eksikliği ve dürtüsellik yaşamın çeşitli alanlarında ciddi problemler yaratabilir.
Belirtiler: Yetişkinlerde DEHB belirtileri, çocukluk dönemindekilerle benzerlik gösterse de, sosyal çevre ve yaşam sorumlulukları değiştiği için farklı şekillerde kendini gösterebilir:
- Dikkat Sorunları: İş yerinde ya da evde detaylara dikkat etmede zorluk, planlama ve organize etme güçlüğü, unutkanlık.
- Dürtüsellik: Karar verme sürecinde aceleci davranışlar, ani tepkiler, riskli davranışlar.
- Zihinsel Hiperaktivite: Sürekli bir “içsel gürültü”, zihinsel yoğunluk, bir konu üzerinde uzun süre yoğunlaşamama.
- Zaman Yönetimi Problemleri: Randevuları kaçırma, geç kalma, projeleri tamamlayamama.
- Duygusal Dalgalanmalar: Ani öfke patlamaları, düşük stres toleransı, motivasyon eksikliği.
Ortaya Çıkış Zamanları ve Durumlar: Yetişkin DEHB’si çoğunlukla çocukluk döneminde başlamış olsada, bazı durumlarda uzun yıllar fark edilmeyebilir. Örneğin:
- Çocuklukta Fark Edilmeme: Bazı bireylerde DEHB, çocukluk döneminde yeterince belirgin olmayıp yetişkinlikte karmaşık yaşam sorunları arasında daha belirgin hale gelebilir.
- Artan Sorumluluklar: İş, aile ve sosyal yaşamın getirdiği artan sorumluluklar, DEHB belirtilerinin daha fazla ortaya çıkmasına neden olabilir.
- Stres ve Travma: Özellikle yoğun stres veya travmatik olaylar, var olan DEHB belirtilerinin şiddetlenmesine yol açabilir.
Yetişkin DEHB’si olan bireylerde sıkça gözlemlenen bazı davranış örnekleri:
- Dikkat ve Konsantrasyon Sorunları: Unutkanlık: Randevuları, teslim tarihlerini veya günlük yapılması gerekenleri unutma eğiliminde olabilirler.
- Organizasyon ve Zaman Yönetimi Problemleri: Dağınıklık: Çalışma ortamları veya evleri genellikle dağınık olabilir; belgeler, eşyalar ve önemli notlar kolaylıkla kaybolabilir.
- Dürtüsellik: Riskli Davranışlar: Gereksiz riskler alabilme veya planlama yapmadan hareket etme eğiliminde olabilirler.
- Zihinsel Hiperaktivite: İçsel Huzursuzluk: Fiziksel olarak sürekli hareket halinde olmaktan ziyade, zihinsel anlamda sürekli bir “koşuşturmaca” yaşayabilirler. Bu, odaklanma ve rahatlama konusunda güçlük yaşamalarına neden olabilir.
- Duygusal Dalgalanmalar: Duygusal Kontrol Zorlukları: Ani öfke patlamaları, hayal kırıklığı veya stres altında aşırı duygusal tepkiler verebilirler.
- İlişkilerde ve Sosyal Ortamlarda Zorluklar: Dinlemekte Güçlük: Karşısındakini dikkatlice dinleme konusunda sorun yaşayabilir, bu da iletişim problemlerine yol açabilir.
Teşhis Süreci: Yetişkin DEHB’sinin teşhisi, dikkatlice değerlendirme gerektiren, multidisipliner bir süreci içerir. Teşhis genellikle şu adımları içerir:
- Detaylı Öykü Alımı: Hem yetişkin bireyin kendi beyanları hem de mümkünse aile üyeleriyle yapılan görüşmelerle, çocukluk döneminden günümüze kadar uzanan belirtilerin ve davranış kalıplarının incelenmesi.
- Psikolojik Değerlendirmeler: Standart testler, anketler ve ölçekler yardımıyla dikkat, dürtüsellik ve hiperaktivite düzeylerinin ölçülmesi.
- Nörogelişimsel Değerlendirme: Diğer psikiyatrik bozuklukların ekarte edilmesi için kapsamlı bir nörogelişimsel ve psikiyatrik değerlendirme yapılması.
- Çevresel ve İşlevsel Analiz: İş, sosyal çevre ve günlük yaşam aktiviteleri üzerindeki etkilerin belirlenmesi.
Teşhis sürecinde, yetişkin DEHB’si için kriterler, çocukluk döneminde başlayan belirtilerin devam edip etmediği ve kişinin yaşam kalitesini nasıl etkilediği üzerine odaklanır.
Tedavi Yaklaşımları: Yetişkin DEHB tedavisinde amaç, belirtileri kontrol altına almak ve bireyin yaşam kalitesini artırmaktır. Tedavi planı genellikle kişiye özel olarak belirlenir ve şunları içerebilir:
- İlaç Tedavisi
- Psikoterapi:
- Bilişsel Davranışçı Terapi (BDT): Kişinin düşünce ve davranış kalıplarını yeniden yapılandırarak, dikkat, organizasyon ve zaman yönetimi becerilerini geliştirmeyi hedefler.
- Grup Terapileri: Benzer sorunları yaşayan bireylerin deneyimlerini paylaşabileceği ve birbirlerine destek olabileceği terapiler, sosyal becerilerin gelişimine katkıda bulunur.
- Yaşam Tarzı Düzenlemeleri:
- Düzenli Egzersiz: Fiziksel aktivitenin beyin fonksiyonları üzerindeki olumlu etkileri, DEHB belirtilerini hafifletebilir.
- Sağlıklı Beslenme: Beyin sağlığını destekleyen, düzenli ve dengeli beslenme alışkanlıkları.
- Uyku Düzenine Özen Gösterme: Yeterli ve kaliteli uyku, dikkat ve odaklanma üzerinde belirleyici bir rol oynar.
Tedavi sürecinde, bireyin yaşam koşulları, kişisel ihtiyaçları ve mevcut semptomların şiddeti dikkate alınarak multidisipliner bir yaklaşım benimsenir. Bu, sadece ilaç tedavisiyle sınırlı kalmayıp, psikososyal destekleri de kapsayan bütüncül bir stratejiyi içerir.
